Μιχάλης Σωτηρίου :Μνήμες Μικρασιας ,Το συλλογικό τραύμα στη διαδρομή των γενεών

Τα γεγονότα του εκδιωγμού και αφανισμού του Ορθόδοξου Χριστιανικού Ελληνισμού από την Μικρασία,

οι ξένοι, φίλοι μας και μη, τη λένε απλά Μικρασιατική Ήττα (Asia Minor Defeat). Όμως, η Ρωμηοσύνη  την ονομάζει Μικρασιατική Καταστροφή (Asia Minor Catastrophe).

Με γλαφυρό τρόπο αποτυπώνεται η οδύνη της ανθρώπινης θυσίας των Ελλήνων στρατιωτών στους στίχους ενός δημοτικού τραγουδιού του 1922 . 

Εσείς βουνά της Άγκυρας και της Μικράς Ασίας, ποτέ σας μην ανθίσετε, ποτέ μη λουλουδίστε…
Γιόμισαν τα βουνά κορμιά και οι κάμποι παλικάρια……άλλα παιδιά  ‘ν’ αιχμάλωτα κι άλλα ‘ναι λαβωμένα…Κι ένα παιδί απ’ τον τόπο μας άλλων παιδιώνε λέει:…αν σας ρωτήσει η μάνα μου κι ο δόλιος μου πατέρας,πέστε τους πώς παντρεύτηκα εδώ μες’ την Τουρκιά,την πλάκα πήρα πεθερά, τη μαύρη γη γυναίκα,δυο κυπαρίσσια αγκαλιά στο μνήμα μου απάνου.

Όπως έχουν δείξει οι νευροψυχολογικές έρευνες, αυτή η Καταστροφή άφησε αναρίθμητες επώδυνες μνημονικές καταγραφές, ένα τεράστιο ψυχολογικό τραύμα στην ψυχή των προσφύγων. Να διευκρινίσουμε, ότι όταν μιλούμε για ψυχολογικό τραύμα αυτό δεν αποτελεί ψυχιατρική πάθηση.

Σοβαρά τραυματικά (ψυχικά και σωματικά) γεγονότα συμβαίνουν σε κάθε άτομο, οικογένεια, κοινότητα ανθρώπων, φυλές και έθνη.

Το συλλογικό τραύμα, όμως, είναι αυτό που περιλαμβάνει τα πλήγματα που υπέστησαν οι κοινότητες ανθρώπων και τις κυρίαρχες ερμηνείες που έχουν υιοθετηθεί. Είναι αυτό που κύρια συνδέει, διατηρεί και μεταβιβάζει το τραύμα στις επόμενες γενεές.

Το τραύμα αυτό περιγράφει μια δοκιμασία ψυχής και σώματος, βαθειά χαραγμένη μέσα στον ανθρώπινο ψυχισμό. Για να το πούμε, μεταφορικά, δημιουργεί μια κατάσταση στην οποία το άτομο νοιώθει σα να μη βρίσκεται ούτε στη γη, ούτε στον ουρανό. Νοιώθει μετέωρο, ‘χωρίς φτερά’ και δύναμη στο να ξεπεράσει την οδυνηρή πραγματικότητα.

Ο Σμυρνιός (από τα Βουρλά της Ιωνίας) Νομπελίστας ποιητής μας Γεώργιος Σεφέρης, στην συλλογή ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, στα 1935 περιγράφει τον μέγα Ενθουσιασμό του 1919 και την απογοήτευση της Καταστροφής του 1922:

«Τον  άγγελο τον περιμέναμε προσηλωμένοι τρία χρόνια
κοιτάζοντας πολύ κοντά τα πεύκα το γιαλό και τ’ άστρα…
Ό,τι αγάπησα χάθηκε μαζί με τα σπίτια
που ήταν καινούργια το περασμένο καλοκαίρι
και γκρέμισαν με τον αγέρα του φθινοπώρου». 

Αυτές οι εγχαραγμένες τραυματικές  μνήμες υφίστανται  μια εσωτερική, ατομική και ομαδική, επεξεργασία σε κάθε γενεά.

Με την επεξεργασία δίνονται εξηγήσεις για τα αίτια και τις συνέπειες (βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες) των τραυματικών γεγονότων που βίωσαν. Προσδιορίζονται, επίσης, οι φταίχτες-θύτες, τα θύματα και η σχέση των θυτών και θυμάτων.

Αυτή η επεξεργασία έλαβε χώραν τόσο στην πρώτη όσο και στις μέχρι τώρα γενεές των προσφύγων της Μικρασίας.

Εύλογα θα αναρωτηθούν πολλοί :

Γιατί να μην ξεχάσουμε, να διαγράψουμε  αυτές τις τραυματικές μνήμες; Αφού έτσι, πιθανόν, θα απαλλαγούμε από τα προβλήματα που μας προκαλούν;

Οι έρευνες της νευροψυχολογίας των τελευταίων ετών  έδειξαν ότι το ψυχολογικό προσφυγικό τραύμα, είτε το θέλουμε είτε όχι, μεταδίδεται στις επόμενες γενεές, έστω και τροποποιημένα (μεταβίβαση Λαμαρκιανού και όχι Δαρβίνειου τύπου), τόσο επίκτητα όσο και γενετικά (κληρονομικά).

Πώς μεταδίδεται το ανθρώπινο ψυχικό τραύμα;

Υπάρχουν σε αρκετές περιοχές του εγκεφάλου (μετωπιαίο, βρεγματικό, παρεγκεφαλίδα, σωματοαισθητικό φλοιό) κύτταρα που ονομάζονται νευρώνες-καθρέφτες. Αυτά ‘αντανακλούν’ και εγγράφουν όσα βιώνει ο άνθρωπος με όλες τις αισθήσεις του. Με τον τρόπο αυτό οι τραυματικές εικόνες, τα συναισθήματα, η νόηση, ο λόγος μπορούν να μεταδοθούν και γενετικά στις επόμενες γενεές.

Η διαγραφή του τραύματος, λοιπόν, δεν είναι δυνατή, επιδέχεται μόνο μετασχηματισμό/μεταβολισμό. Δεν μπορούμε να το ξεχάσουμε ακόμη κι αν το προσπαθούμε.

Άς πούμε, λοιπόν, δυο λόγια για τις εκδηλώσεις του ψυχικού τραύματος στην πρώτη γενεά.

ΠΡΩΤΗ ΓΕΝEΑ,

είναι οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας που βίωσαν σε πρώτο πρόσωπο την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών με βάση μόνο το θρήσκευμα. Χριστιανοί Ορθόδοξοι  Έλληνες, γόνοι  της Μικρασίας  που πολλοί μιλούσαν τουρκικά, Μουσουλμάνοι, τουρκογενείς της Ελλάδος και της Βαλκανικής που μιλούσαν ελληνικά, ξεριζώθηκαν από τις εστίες τους.

Είναι αυτοί που αποβιβάστηκαν αναγκαστικά σε κακή ψυχολογική κατάσταση στα λιμάνια του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης, της Καβάλας στην Ελλάδα και το λιμάνι της Τούζλα στην Τουρκία.

Οι προγονοί μας της πρώτης γενεάς, αναγκαστικά με μιας, έχασαν την ταυτότητά τους, το βιός τους, τον τόπο τους. Χαοτικά συναισθήματα, λόγω των απωλειών, κατέκλυζαν το Εγώ τους. Βίωναν κοινωνικό στιγματισμό και απόρριψη: τουρκόσποροι αποκαλούνταν οι Μικρασιάτες στη νέα ελληνική επικράτεια, Ρωμηόσποροι οι μουσουλμάνοι που εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία. Αποτέλεσμα; Μειωμένη αυτοπεποίθηση και ανασφάλεια.

Βίωσαν, επίσης, το τραυματικό σοκ της επιβίωσης και της προσαρμογής. Αγώνας να μπορέσουν να ξεπεράσουν τη φτώχεια, να ελέγξουν, με όσους ψυχολογικούς αμυντικούς μηχανισμούς μπορούσαν, τα ψυχοσωματικά τους. Να φροντίσουν τα παιδιά.

Έτσι άρχισαν οι πρόσφυγες τη διαβίωση στους νέους τόπους της μητροπολιτικής Ελλάδας αγωνιζόμενοι να ξεπεράσουν τον κοινωνικό στιγματισμό, να μπορέσουν να ξαναδιαμορφώσουν την προσωπική τους ταυτότητα. Και όλα αυτά με μια υποκείμενη βασανιστική νοσταλγική διάθεση.

Η ανακούφιση, ή επούλωση του ψυχικού τραύματός τους χρειάστηκε βάθος χρόνου,  επειδή η  τραυματική μνήμη χρειάζεται χρόνο να ξεθωριάσει.

Η ανάμνηση του τραύματος επαναλαμβανόταν και ενίσχυε την κρυφή ελπίδα ότι θα μειωνόταν ή θα εξαλείφονταν ο πόνος της προσφυγιάς, θα ερχόταν η λύτρωση.

Έτσι, ενώ μέσα τους ξαναζούσαν συχνά το τραύμα, συνήθως δεν μιλούσαν γι’ αυτό στα παιδιά τους. Γιατί θεωρούσαν ότι προστάτευαν τα παιδιά τους, τη δεύτερη γενεά. Ήταν, βέβαια, και η λογοκρισία της πολιτείας στις πρώτες δεκαετίες μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Χαρακτηριστική η μη κυκλοφορία  των αυτοβιογραφικών έργων του Ηλία Βενέζη, Μικρασιάτη, αιχμάλωτου σε καταναγκαστικά έργα και πρόσφυγα.

Όμως, ευτυχώς, η αφύπνιση των θαμμένων/ ξεχασμένων συναισθημάτων συνεχίστηκε και συνεχίζεται στις επόμενες γενιές.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝEΑ.

Την αποτελούν τα παιδιά των Μικρασιατών προσφύγων. Αυτοί που άκουσαν αφηγήσεις απο γονείς, συγγενείς ή διάβασαν για τα τραυματικά βιώματα της πρώτης γενεάς. Η  διαμόρφωση της ταυτότητας τους καθοριστικά επηρεάστηκε από αυτά, πολλές φορές ασυνείδητα.

Η Δεύτερη όπως και οι επόμενες γενεές έχουν κοινή και στέρεα την ελληνική διαμορφωμένη ταυτότητα, ιθαγένεια και γλώσσα.

Ένοιωθαν, παράλληλα, υπερηφάνεια με τη μερική ταυτότητα του Μικρασιάτη-απογόνου, μέχρι βαθμού εξιδανίκευσης. Άρχισαν να αναζητούν περισσότερα στοιχεία για μικρασιατική πατρίδα. Παράλληλα, κατάφεραν να προκόψουν, άρχισαν να επανακτούν  κοινωνική θέση και οικονομική δύναμη στην μητροπολιτική Ελλάδα.

Η μετάδοση και ο μετασχηματισμός του ψυχολογικού τραύματος της Μικρασίας στη δεύτερη και τις επόμενες γενεές περιείχε ένα βασικό κίνδυνο.

Να  υιοθετηθεί μια αντίληψη π.χ., του  όλα χάθηκαν ή όλα μας τα πήραν, υιοθετώντας, έτσι, το ρόλο του  μόνιμου θύματος. Και, επειδή σε κανέναν δεν αρέσει ο ρόλος του θύματος, κινητοποιούνταν  άμυνες που συχνά οδηγούσαν στον τυφλό φανατισμό (μέχρι τα όρια του εθνικισμού) ή την παραίτηση (την ματαίωση και αποδοχή της ήττας) .

Στην ΤΡΙΤΗ ΓΕΝΕΑ

ανήκουμε όσοι είχαμε παππούδες-γιαγιάδες μικρασιάτες-πρόσφυγες. Είμαστε η γενεά-κλειδί για τη συνέχιση διατήρησης της μνήμης στις επόμενες γενεές στο κοντινό και απώτερο μέλλον. Πολλές φορές ταυτιστήκαμε με τον παππού ή την γιαγιά  αναζητώντας  τις αφηγήσεις  για τη ζωή πριν την προσφυγιά και τον διωγμό.

Η μετάδοση των δυσκολιών που συνάντησαν οι πρώτες δυο γενεές  προσφύγων μπορεί να έχει λειτουργήσει στην Τρίτη γενεά σα ‘μάθημα’ και πρότυπο επιβίωσης στις αντίξοες συνθήκες.

Μπορεί να έχει συμβάλλει στην ανάπτυξη  μιας ικανότητας ενσυναίσθησης των αδύναμων, των αδικημένων, των προσφύγων (παράδειγμα, οι κάτοικοι της Λέσβου και άλλων νησιών στις μέρες μας).

Μπορεί να έχει ενισχύσει την αυτοπειθαρχία, την εργατικότητα, τον υποστηρικτικό ρόλο της οικογένειας, την ανάπτυξη της αίσθησης του ‘χρέους’ απέναντι στην κοινωνία και την πατρίδα.

:ΤΕΤΑΡΤΗ γενεά είναι τα παιδιά μας, ΠΕΜΠΤΗ τα εγγόνια μας και ούτω καθεξής.

Στις γενεές αυτές, η μετάδοση και η ικανότητα διαχείρησης του συλλογικού τραύματος συνεχίζουν να επιτυγχάνονται με επετείους, μνημόσυνα των προγόνων, δημόσιες πολιτιστικές εκδηλώσεις,  ανταμώματα, έργα Καλών Τεχνών.

Έτσι, το κληρονομούμενο συλλογικό ψυχολογικό τραύμα μετασχηματίζεται σε γιορτή, πηγή περηφάνειας, δύναμης, αίσθηση ομαδικότητας άρα και ασφάλειας. Έτσι απαλύνεται με δημιουργικό τρόπο.

Τελείως απαραίτητες για το μεταβολισμό του συλλογικού πολιτισμικού τραύματος της Μικρασιατικής Καταστροφής  στην Τρίτη και σε όλες τις μελλοντικές γενεές είναι οι επισκέψεις στη γη των προγόνων.

Οι μνήμες, μαζί με την  βιωματική αντίληψη της μικρασιατικής γης, βοηθούν τη φαντασιακή εικόνα που είχαμε δημιουργήσει για τη Μικρασία να συνδεθεί θετικά με τη λογική, τα συναισθήματά και την παρούσα πραγματικότητα.

Αυτό το δρόμο μας δείχνει και ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης μας κ.κ. Βαρθολομαίος.

Πρόσφατα(2017), εκεί ψηλά στο βουνό Καπού Ντάγ της χερσονήσου της Κυζίκου, τελώντας Πατριαρχική Θεία Λειτουργία στα ερείπια της Μονής Παναγίας Φανερωμένης ( Kirazli Manastir) εξέφρασε  ελπιδοφόρο μήνυμα λέγοντας:

«…Νοσταλγοί και πολλάκις απέλπιδες εκ των τραυμάτων του κόσμου και της ζωής, προσκυνηταί … οι πέτρες αυτές και τα ντουβάρια, τα υπολείμματα, δεν είναι απλώς άψυχη ύλη αλλά έχουν φωνή και λαλιάν και διηγούνται δόξαν Θεού… Η ελπίς ου καταισχύνει (απογοητεύεται), χαμογελάει η Ανατολή και ροδοκοκκινίζει ολίγον-ολίγον η καταχνιά που τα βουνά στολίζει»

ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΓΕΝΕΕΣ

Η πολιτεία, ο ιερός κλήρος, τα πολιτιστικά σωματεία, όλοι μας οφείλουμε να ενημερώνουμε, με ψύχραιμο και δίκαιο λόγο, τις ζώσες και τις μελλοντικές γενεές. Να συμβάλλουμε στη θετική διαχείρηση του συλλογικού πολιτισμικού προσφυγικού τραύματος  με δράσεις που θα στοχεύουν:

• στην καλλιέργεια και ανάδειξη των πολιτισμικών αρετών του Ελληνισμού. Με την πολιτισμική κληρονομιά μας, έχουμε το συγκριτικό πλεονέκτημα να μπορούμε να επηρεάζουμε τους άλλους λαούς με ειρηνικά μέσα:

έτσι θα μπορούσε να ξαναβρεί, σιγά-σιγά, τη θέση του ο Ελληνισμός στη γη της Μικρασίας. Αυτό, άλλωστε, συνέβη στις ιστορικές περιόδους (αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, βυζαντινή μέχρι τον 20οαιώνα).

Γιατί να μην επιτευχθεί στις επόμενες γενεές;

• -σε μια εκπαίδευση και διάλογο στα εθνικά θέματα χωρίς την πόλωση που φέρνει διχόνοια και διχασμό. Ούτε υποτίμηση, ούτε ‘κρύψιμο κάτω από το χαλί’. Γιατί, εκτός από τους ξένους, στη Μικρασιατική Καταστροφή συνέβαλε ο εθνικός μας διχασμός.
• –στο να μην αποσιωπάται το συλλογικό τραύμα. Να αποφεύγεται ο ‘λεκτικός’ αλυτρωτισμός που, στην ουσία, καλύπτει μια υποκείμενη αίσθηση αδυναμίας ή παραίτηση.
• –στο να  ξεχωρίζουμε τον πατριωτισμό και τον κοσμοπολιτισμό του Ελληνισμού από την τάση απομονωτισμού.
• –σε μια ενημέρωση, αντίληψη, γνώση και αποδοχή ότι τραύμα υπήρξε και στις δυο μετακινηθείσες θρησκευτικές κοινότητες. Έχουμε σήμερα στοιχεία για τους απογόνους προσφύγων στην Ελλάδα και την Τουρκία. Το κοινό ψυχολογικό τραύμα θα βοηθήσει στην αλληλοκατανόηση, την ειρηνική προσέγγιση, τη διατήρηση στη μνήμη μας της γενέθλιας μικρασιατικής γης. Και, πιθανόν, την εκεί μελλοντική επιστροφή απογόνων των προσφύγων προγόνων μας .

Έτσι θα μπορούν οι επερχόμενες γενεές να διαχειρίζονται θετικά και επωφελώς το, βαθειά κρυμμένο μέσα τους, συλλογικό τραύμα. Αρκεί να κάνουν όλες οι γενεές πράξη τους στίχους του Μικρασιάτη Γ. Σεφέρη :

«Λίγο ακόμα θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν’ ανθίζουν,

τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο, τη θάλασσα να κυματίζει.

Λίγο ακόμα, να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα».

**Η ομιλία πραγματοποιήθηκε στην εκδήλωση της Αδελφότητας Μικρασιατών Σερρών για την επέτειο της Μικρασιατικής Γενοκτονίας 2017